“Làm ăn cũng có lúc này lúc khác”, anh tặc lưỡi, “Thỉnh thoảng cũng có đứa chết, phải đền tiền gia đình”.
Tôi gặp anh mấy năm trước, ở một nước mà người Việt vượt biên sang nhiều. Anh gặp tay đồng hương trên phố, rất quý người, theo một kiểu cách đặc trưng của miền Bắc Trung Bộ. Anh mời hẳn tôi về nhà ăn cơm.
Anh làm nghề đưa người đi vượt biên. Trong nhà anh có một "ông" mới sang, nhưng gia đình ở quê chưa trả hết tiền, nên đang nhốt trong hầm. Cứ nuôi ăn như thế, cả năm cũng được, bao giờ người nhà thanh toán nốt, mới thả ra cho đi làm. Người đàn ông trông đã trên dưới 40, trông có vẻ rụt rè. Tôi nhìn và nhớ rằng lúc ấy tự hỏi kiểu người này sẽ xoay sở ở ngoài kia kiểu gì.
Ảnh minh họa
Tôi không tiện hỏi anh về việc làm ăn. Chủ yếu anh tự kể. Chỉ có một câu mà tôi không đừng được. "Đi thế có rủi ro không anh?" - tôi hỏi kiểu ngờ nghệch. Tôi không bao giờ quên thái độ của anh lúc ấy: như một người chở hàng thỉnh thoảng bị hỏng vài món trên đường, anh kể thỉnh thoảng "cũng có đứa chết". Trên con đường của anh, vượt biên bằng đường bộ qua rừng, họ sẽ chết theo nhiều cách. Chúng được mô tả như những rủi ro kinh doanh không tránh được.
Năm ấy vợ chồng tôi mới sinh cháu. Anh còn bày tỏ thái độ không hài lòng, vì tôi đặt tên tên thằng cu là Hoàng Anh – có cả tên bố lẫn tên bà nội. Anh phản đối mấy lần, rất gay gắt. Ở quê anh không ai được làm thế. Đó là cuộc hội thoại thứ hai tôi nhớ.
Tôi nhớ cuộc hội thoại thứ nhất, "thỉnh thoảng có đứa chết", và cách anh diễn tả, vì nó tạo ra một ấn tượng cực mạnh về việc anh đang sống trong một thế giới khác. Một thế giới mà người chết chỉ là rủi ro nghề nghiệp.
Tôi nhớ cuộc hội thoại thứ hai, vì ngược lại, nó quá thân tình. Đây đúng là một ông đồng hương Việt Nam lẩm cẩm của tôi. Uống mấy cốc bia và đã coi nhau như bạn, gàn cả việc đặt tên con.
Và tôi sẽ thành thật: tôi đã không hề phán xét người đàn ông này. Lúc đó, tôi có thấy sợ cái suy nghĩ về việc con người như món hàng có thể chết cóng trên đường vận chuyển; nhưng cũng đồng thời chấp nhận suy nghĩ rằng đấy là một nghề - một công việc kinh doanh như bao việc khác.
Có một trạng thái mà tôi tin rất nhiều người Việt Nam có thể chia sẻ, đó là việc chấp nhận một số hoạt động tội phạm thành một thông lệ xã hội. Chúng ta nuôi trạng thái kép này với đủ thứ: chuyện "xin việc"; chuyện "chạy giấy tờ"; chuyện cho vay nặng lãi; hay hầu hết các hình thức tham nhũng... Đều là những chuyện nghĩ kỹ ra đầy dấu hiệu của các vụ án hình sự, nhưng ta không cảm thấy kinh sợ, mà cảm thấy nó là một hiện thực xã hội ở đâu đó quanh mình.
Nếu bạn có người thân làm cán bộ mà giàu; thằng bạn có "cửa" chạy cái này cái kia mà giàu; hoặc có bà cô nhờ cho vay lãi mà xây nhà cao cửa rộng, nhiều khả năng bạn sẽ không cảm thấy căm ghét, đôi lúc còn cảm thấy mừng cho họ. Nếu trong lớp Hoàng Anh có anh giai nào làm nghề cho vay nặng lãi, nhưng nhiệt tình, thân thiện, nhiều thời gian và sẵn sàng đóng góp cho các cháu, tôi vẫn sẽ cân nhắc bầu vào hội phụ huynh. Nếu bạn thân bạn là con ông quan, chi tiêu hào phóng với anh em, bạn sẽ không đặt câu hỏi kiểu đây có phải tiền cướp của nhân dân không (nghe thế hơi sáo rỗng), bạn sẽ cảm mến thằng này vì nhà nó giàu mà chơi đẹp. Đơn giản như thế thôi.
Nếu chúng ta có thể chấp nhận rất nhiều loại tội phạm như một thông lệ xã hội (illegal social norms) thì việc coi "đưa người đi nước ngoài" là một nghề không phải chuyện ghê gớm. Nếu bạn gặp một ông Nghệ An, như tôi, trên phố, anh em làm với nhau vài cốc bia, và ông ta kể rằng anh "đưa người đi châu Âu", bảo tôi nuôi cảm giác kinh sợ gì ngay lúc đó là rất khó. Chuyện này phổ biến mà. Tôi là người Hải Phòng, quanh tôi đầy người tìm đường lách luật vượt biên, bạn bè và gia quyến.
Nhưng chúng ta không thể sống thế mãi được. Hình ảnh đầu tiên hiện ra trong tôi khi nghe tin tức về vụ 39 người chết ở Anh chính là anh giai Nghệ An năm nọ. Tôi đã để hình ảnh đó trong đầu bao nhiêu năm mà không phán xét gì. Nhưng bây giờ tôi phải lựa chọn một thái độ.
Có rất nhiều cộng tác viên gửi bài phân tích việc vượt biên của những người dân quê miền Trung. Mọi người muốn nhìn ở góc độ tâm lý, kinh tế, xã hội, thậm chí là tập quán văn hóa. Nhiều người muốn chính tôi viết theo góc đó: tôi đã dành nhiều năm để viết về lao động di cư, và đã gặp cộng đồng người Việt di trú trái phép ở nhiều nơi trên thế giới. Nhưng tôi từ chối.
Tôi trả lời: nếu bây giờ phân tích tâm lý, xã hội, tập quán của những người vượt biên đi lao động bất hợp pháp, thì ta lại coi nó là một loại thông lệ xã hội. Tôi không thể làm được việc này.
Nếu bây giờ khái quát về bản thân những người đi, rằng họ tham, họ cạn nghĩ, hay họ bị hoàn cảnh bần cùng xô đẩy, rằng họ "ý thức được việc mình làm", họ "tự nguyện cơ mà", họ phải "trả giá" vì cái gì đó, thì gián tiếp biến sự kiện này thành chuyện trong nhà ngoài ngõ. Trước các vụ án ma túy lớn, chúng ta không bàn đến việc tại sao người này người kia ngã vào con đường nghiện ngập, rằng họ thiếu tình thương cha mẹ hay được nuông chiều, rằng họ "ý thức được việc mình làm", họ phải "trả giá". Chúng ta đơn giản là bàn về việc tiêu diệt tội phạm buôn ma túy. Trong câu chuyện này cũng vậy.
Nếu nghĩ kỹ về những cái xác người chết cóng hoặc chết ngạt đâu đó, có thể là cha mẹ, vợ chồng hoặc con cái của mình, tay cào vào thùng container và mắt vẫn mở trừng trừng những giây cuối đời; ta sẽ nhận ra rằng đây là kết quả của một hoạt động tội phạm có tính cực đoan. Đây là vấn đề của luật pháp. Đây là tội phạm cần tiêu diệt.
Phần lớn những người lao động bất hợp pháp tại Anh trong thập kỷ này thậm chí không phải người "di cư". Chữ "cư" trong tiếng Hán có cả hình cái mông người ngồi xuống, là việc xác lập nơi sinh sống lâu dài. Đây không phải là "cư", mà chỉ là "đánh quả". Họ không có ý định tạo lập cuộc sống mới tại nơi mình đến, hay hòa với xã hội kia, họ sẵn sàng sống trong hầm để chờ ngày về với cái biệt thự xây kiểu Tudor ở làng quê của mình. Đây là một chuyến công tác.
Không thể dùng lập luận cho cô dâu miền Tây lấy chồng Hàn Quốc hay người Hải Phòng vượt biên đi Hong Kong thập kỷ 80 & 90, dân Syria sang châu Âu hay dân Guatemala vào Mỹ ở đây được. Đó là "di cư". Đây là đánh quả. Và những hoạt động này được vận hành bởi những đường dây tội phạm có tổ chức. Các đường dây này tổ chức logistic, chuyển tiền quốc tế, để ship một con người sống như một món hàng sang bên kia địa cầu.
Luật pháp có thể can thiệp ngăn chặn sớm hoạt động này. Vì nó đang được chấp nhận như một thông lệ ở nhiều vùng tại Việt Nam, nên những người môi giới và tổ chức đường dây vẫn hoạt động khá công khai. Ngay cả cán bộ xã cũng còn tự hào về những chuyến xuất ngoại này mang tiền về quê hương. Nhưng nếu lật lại nhận thức, rằng đây là một hoạt động tội phạm, đen trắng rõ ràng, thì tôi không nghĩ rằng việc phát hiện các giao dịch vài chục nghìn USD ngay giữa ban ngày lại gây khó cho lực lượng an ninh các cấp tại Việt Nam.
Việc lật lại nhận thức, thôi lan man về động cơ của những người đi rất quan trọng. Nếu chúng ta không chấp nhận đây là một thông lệ xã hội nữa, mà coi nó cùng hàng với tội phạm ma túy hay tội phạm giết người, thì việc ngăn chặn sẽ diễn ra hiệu quả hơn từ chính tâm lý cộng đồng cho đến thi hành pháp luật.
Nếu độc giả có thể giúp tôi điều gì, thì đó là việc không bình luận về bản thân những người đi ở dưới bài viết này. Chúng ta không hề diễn ngôn các vụ án ma túy theo hướng "trách nhiệm của người nghiện". Làm như thế là đồng lõa với tội phạm. Làm như thế, sau khi bi kịch của những người chết qua đi, mọi thứ lại quay về thành... thông lệ xã hội. Cuộc sống có thể là con ngựa vằn, nhưng chúng ta vẫn cần nhìn thấy đen là đen, trắng là trắng.
Tôi không liên lạc gì với người anh Nghệ An dạo trước đã nhiều năm. Tôi vẫn mơ một ngày nào đấy quay lại thành phố đó, đến con phố đó, và tìm lại nhà anh. Bây giờ thì chắc không được nữa. Có thể anh sẽ thù tôi vì kể chuyện kiểu này, khi chúng ta đã đối xử với nhau rất bình thường. Nhưng đây không thể được nghĩ là một chuyện bình thường.
Theo VnExpress
